Niemiecki obóz Auschwitz istniał od osadzenia w nim 14 czerwca 1940 r. pierwszych 728 polskich więźniów do 27 stycznia 1945 r., gdy wkroczyła Armia Czerwona. To ok. 1,6 tys. dni naznaczonych śmiercią i niewyobrażalnym cierpieniem.
Historyk Muzeum Auschwitz Danuta Czech opracowała szczegółowe kalendarium obozu. Odtworzyła jego historię dzień po dniu gromadząc daty i opisy głównych wydarzeń. Choć od wydania „Kalendarza wydarzeń w KL Auschwitz” upłynęło blisko 30 lat, a nieżyjąca już autorka nie dysponowała wieloma dokumentami, zwłaszcza z archiwów rosyjskich, to jej dzieło nadal jest jednym z podstawowych kompendiów wiedzy o historii obozu. W skrócie publikuje je Muzeum Auschwitz:
1939 r.
1 września – atak Niemiec na Polskę. Wybuchła II wojna światowa.
17 września – agresja sowiecka na Polskę.
Koniec roku – w związku z masowymi aresztowaniami Polaków i przepełnieniem więzień na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w Urzędzie Wyższego Dowódcy SS i Policji we Wrocławiu powstaje projekt utworzenia obozu koncentracyjnego dla Polaków.
1940 r.
27 kwietnia – po inspekcjach różnych obiektów dowódca SS Heinrich Himmler wydaje rozkaz założenia obozu koncentracyjnego na terenie byłych polskich koszar artyleryjskich w Oświęcimiu, którego nazwę – po wcieleniu tych ziem do III Rzeszy – Niemcy zmienili na Auschwitz.
4 maja – Rudolf Hoess otrzymał nominację na komendanta.
14 czerwca – początek funkcjonowania obozu. Niemcy kierują do Auschwitz pierwszy transport więźniów politycznych. Było to 728 Polaków. W sumie w obozie zostaje zarejestrowanych ok. 405 tys. więźniów, w tym 270 tys. mężczyzn.
19 czerwca – pierwsze wysiedlenia okolicznej ludności w celu pozbycia się świadków zbrodni oraz uniemożliwienia kontaktów z więźniami i utrudnienia im ucieczek. Następne będą związane z rozbudową Auschwitz. Łącznie Niemcy wysiedlą z Oświęcimia i okolicznych wsi co najmniej 5 tys. Polaków. Do pobliskich gett deportują wszystkich oświęcimskich Żydów – ok. 7 tys. Niemcy zniszczą osiem wsi i rozbiorą ponad sto budynków w mieście w bezpośrednim sąsiedztwie obozu.
6 lipca – ucieka pierwszy więzień, Polak Tadeusz Wiejowski. W odwecie władze obozu zarządzają apel, który trwa nieprzerwanie 20 godzin. W jego trakcie, w nocy z 6 na 7 lipca, umiera polski Żyd Dawid Wongczewski. Stał się pierwszą ofiarą niemieckiego obozu Auschwitz. Ogółem w historii obozu ucieczki podejmie kilkuset osób, głównie Polaków. Uda się to mniej niż 150. Pozostali zostaną zastrzeleni przy próbie ucieczki lub zatrzymani i zamordowani później.
Noc z 21 na 22 września – do obozu przywieziony zostaje w drugim transporcie więźniów z okupowanej Warszawy rtm. Witold Pilecki, który dobrowolnie wszedł w łapankę niemiecką, by dostać się do Auschwitz i zorganizować w nim ruch oporu. Ucieka stamtąd nocą z 26 na 27 kwietnia 1943 r. wraz z dwoma innymi więźniami. Później pisze raport o zbrodniach dokonywanych przez Niemców. Po wojnie zostaje zamordowany przez polskie władze komunistyczne.
Jesień – polski ruch oporu przekazuje informacje na temat obozu polskiemu rządowi na emigracji w Londynie.
22 listopada – pierwsza egzekucja przez rozstrzelanie. Stracono 40 Polaków.
1941 r.
1 marca – z inspekcją przyjeżdża Heinrich Himmler. Rozkazuje m.in. rozbudować obóz oraz dostarczyć koncernowi IG Farbenindustrie 10 tys. więźniów do budowy zakładów przemysłowych.
23 kwietnia – w odwecie za ucieczkę więźnia komendant obozu Rudolf Hoess po raz pierwszy skazał 10 więźniów na śmierć głodową.
6 czerwca – pierwszy transport czeskich więźniów politycznych. Początek deportacji do Auschwitz więźniów, którzy nie byli obywatelami II Rzeczpospolitej.
14 sierpnia – w podziemiach bloku 11 zmarł skazany na śmierć głodową franciszkanin Maksymilian Kolbe, który oddał życie za nieznanego mu więźnia Franciszka Gajowniczka. Duchowny w 1982 r. został ogłoszony świętym Kościoła katolickiego.
3 września – pierwszy masowy mord przy pomocy gazu Cyklonu B. Ginie ok. 600 sowieckich jeńców i 250 Polaków.
Jesień – uruchomienie pierwszej komory gazowej w Auschwitz I.
Październik – utworzenie obozu dla sowieckich jeńców wojennych na terenie Auschwitz I. Na terenie zburzonej wsi Brzezinka rozpoczyna się tworzenie Auschwitz II-Birkenau.
11 listopada – w pierwszej egzekucji przed Ścianą Straceń Niemcy rozstrzeliwują 151 polskich więźniów. W tym miejscu do jesieni 1943 r. zginie jeszcze wiele tysięcy osób, głównie Polaków.
1942 r.
Początek roku – rozpoczęcie masowej zagłady Żydów w komorach gazowych.
Marzec – początek deportacji 69 tys. Żydów z Francji i 27 tys. Żydów ze Słowacji.
1 marca – początek funkcjonowania obozu Auschwitz II-Birkenau.
26 marca – w obozie zostaje osadzonych pierwszych 2 tys. kobiet. Do końca istnienia obozu więźniarek będzie ok. 130 tys.
Marzec-czerwiec – uruchomienie prowizorycznych komór gazowych w pobliżu Auschwitz II-Birkenau.
Wiosna – początek funkcjonowania położonej między obozami Auschwitz I i Auschwitz II-Birkenau tzw. Judenrampe, na której przyjmowano transporty z kierowanymi do Auschwitz Żydami, Polakami, Romami i więźniami innych narodowości.
Maj – początek deportacji 300 tys. Żydów z Polski i 23 tys. Żydów z Niemiec i Austrii.
4 maja – esesmani przeprowadzają pierwszą selekcję w obozie Birkenau. Wybrani więźniowie zostają zamordowani w komorze gazowej.
10 czerwca – bunt i próba zbiorowej ucieczki ok. 350 więźniów polskich z karnej kompanii w Birkenau. Ucieczka udała się 7 z nich. Zginęło ponad 300.
Lipiec – początek deportacji 60 tys. Żydów z Holandii. Uruchomienie podobozu Golleschau przy cementowni w Goleszowie na Śląsku Cieszyńskim. To pierwszy z blisko 50 podobozów Auschwitz.
29 lipca – Edward Schulte, niemiecki przemysłowiec i antynazista, przekazuje aliantom wiadomość, że Heinrich Himmler podczas pobytu w Auschwitz w lipcu obecny był przy zamordowaniu Cyklonem B 499 Żydów w tzw. bunkrze nr 2. To pierwsza tak ścisła wiadomość ze źródeł niemieckich o zagładzie Żydów w komorach gazowych Auschwitz. Począwszy od jesieni 1940 r. alianci informowani są regularnie o tym, co dzieje się w obozie. Informacje te przekazuje im głównie polski rząd na emigracji w Londynie, pozostający w stałym kontakcie z polskim ruchem oporu, działającym zarówno w samym obozie, jak i w jego pobliżu.
Sierpień – początek deportacji 25 tys. Żydów z Belgii i 10 tys. Żydów z Jugosławii.
9 sierpnia – w komorze gazowej zgładzona została Edyta Stein – karmelitanki św. Teresy Benedykty od Krzyża. To pierwsza Żydówka, która przeszła na katolicyzm i została kanonizowana. Rocznica jej śmierci jest w Kościele katolickim dniem modlitw za ofiary Holokaustu.
30 października – przy budowanej przez IG Farbenindustrie fabryce kauczuku syntetycznego powstaje podobóz Buna, przemianowany później na Auschwitz III-Monowitz.
Październik – początek deportacji 46 tys. Żydów z Protektoratu Czech i Moraw.
Grudzień – pierwszy transport Żydów z Norwegii. W dwóch transportach przywiezionych zostaje blisko 700 osób.
6 grudnia – zamordowany został archimandryta Grzegorz Peradze, gruziński duchowny prawosławny związany z Polską, prof. Uniwersytetu Warszawskiego; miał przyznać się do kradzieży chleba z więziennej kuchni, ratując w ten sposób przed śmiercią całe komando. Według innej wersji, zgłosił się dobrowolnie na śmierć za więźnia, o którym wiedział, że jest ojcem rodziny. W 1995 r. Gruziński Kościół Prawosławny ogłosił go “świętym męczennikiem”. Czczony jest też w Polskim Autokefalicznym Kościele Prawosławnym jako “święty mnich męczennik”.
13 grudnia – pierwszy transport Polaków wysiedlanych z Zamojszczyzny w ramach niemieckiego Generalnego Planu Wschodniego zmierzającego do wysiedlenia i eksterminacji ok. 50 mln Słowian oraz skolonizowania przez Niemców Europy Środkowej i Wschodniej.
Koniec roku – lekarze SS rozpoczynają eksperymenty sterylizacyjne na więźniach i więźniarkach.
1943 r.
26 lutego – utworzenie w Birkenau tzw. rodzinnego obozu cygańskiego dla Romów.
Marzec – początek deportacji 55 tys. Żydów z Grecji.
22 marca–25 czerwca – uruchomienie w Auschwitz II-Birkenau czterech krematoriów z komorami gazowymi.
7 czerwca – zakłady Kruppa rozpoczynają montaż maszyn w hali wydzierżawionej od władz obozu. W budowę Auschwitz zaangażowane są setki niemieckich firm, a wiele z nich, jak IG Farbenindustrie lub Siemens, czerpie zyski z wykorzystania niewolniczej pracy więźniów.
19 lipca – największa publiczna egzekucja. W odwecie za ucieczkę kilku więźniów i kontakty z ludnością cywilną esesmani wieszają na szubienicy 12 więźniów Polaków.
9 września – utworzenie w Birkenau tzw. obozu rodzinnego Theresienstadt dla Żydów z getta terezińskiego w Protektoracie Czech i Moraw.
Październik – początek deportacji 7,5 tys. Żydów z Włoch.
11 listopada – Artur Liebehenschel przejmuje komendanturę obozu.
1944 r.
18 marca – w obozowym urzędzie stanu cywilnego na ślubnym kobiercu stanęli więzień Austriak Rudolf Friemel oraz specjalnie przywieziona z Rzeszy robotnica przymusowa Hiszpanka Margarita Ferrer Rey. To był jedyny ślub w obozie. Zgodę wydał Himmler.
Maj – pierwsze samoloty alianckie przelatując nad Auschwitz wykonują zdjęcia lotnicze. Widać na nich komory gazowe i dymy ze stosów spaleniskowych, w których palono ciała zgładzonych.
8 maja – Rudolf Hoess obejmuje zwierzchnictwo nad garnizonem SS w Auschwitz. Ma nadzorować masową zagładę Żydów z Węgier.
11 maja – komendantem obozu zostaje Richard Baer. Formalnie podlega jednak szefowi garnizonu.
16 maja – oddanie do użytku bocznicy kolejowej wewnątrz obozu Auschwitz II-Birkenau, która umożliwia dojazd transportów z deportowanymi bezpośrednio pod komory gazowe. Początek deportacji do Auschwitz blisko 438 tys. Żydów z Węgier.
10–12 lipca – likwidacja tzw. rodzinnego obozu Theresienstadt. Hitlerowcy mordują w komorach gazowych ok. 7 tys. Żydów.
Sierpień – początek deportacji do Auschwitz 67 tys. Żydów z getta w Łodzi.
2 sierpnia – likwidacja tzw. rodzinnego obozu cygańskiego”. W komorach gazowych zgładzonych zostaje blisko 3 tys. Romów.
12 sierpnia – początek deportacji 13 tys. Polaków aresztowanych masowo po wybuchu Powstania Warszawskiego.
5 września – do obozu dotarł transport z Żydami z okupowanej Holandii. Wśród deportowanych była 15-letnia Anna Frank z rodzicami i siostrą. Napisany przez nią dziennik jest jednym z najcenniejszych świadectw Holokaustu. Dziewczynka nie doczekała wolności. Zmarła w marcu 1945 r. w obozie Bergen-Belsen.
7 października – bunt Sonderkommando, specjalnej grupy więźniów, głównie Żydów, których Niemcy zmuszali do usuwania ciał zgładzonych. W jego trakcie ginie trzech esesmanów i 450 więźniów Sonderkommando.
Listopad – wstrzymanie akcji masowej zagłady Żydów w komorach gazowych.
1945 r.
6 stycznia – ostatnia egzekucja. Ginie ok. 70 Polaków skazanych na śmierć przez niemiecki sąd doraźny.
17 stycznia – początek ewakuacji więźniów do obozów w głębi Rzeszy. W Marszach Śmierci esesmani wyprowadzają blisko 60 tys. osób.
21-26 stycznia – Niemcy wysadzają w powietrze komory gazowe i krematoria w Birkenau.
27 stycznia – 7 tys. więźniów doczekało wyzwolenia Auschwitz przez oddziały Armii Czerwonej. (PAPFoto: PAP/ Andrzej Grygiel)
autor: Marek Szafrański
